«Амыдырал, мерген-дир сен, амыдырал»

(Э.Мижиттиң «Амыдырал» деп шүлүктээн романынга үнелел)

«Чалыылар ам кады кожа баскан тудум,

Салым-чолдуӊ чаӊгыс оруун изезиннер,

А мен ону көрүп тура, сымырандым:

«Амыдырал, мерген-дир сен, амыдырал».

  (Романдан үзүндү)

Тыва чечен чогаалдың кол  болуушкуну – Э. Мижиттиң «Амыдырал» деп шүлүктээн романы . Тываның Улустуң чогаалчызы номчукчуларга бо удаада (тодаргайлаарга, 2021 чылдың «Шын» солуннуң номчукчуларынга баштай-ла) кандыг онза белекти сөңнээнил деп айтырыгга харыылап, маңаа бижикседивис. Чогаадыкчы интеллигенцияның угаан-сагыжын, сеткил-хөңнүн хөлзеткен бо чогаал ылап-ла ниитилелге чугула онзагай болуушкун-дур.

Кыска үнелелге чогаалчы Э.Б. Мижиттиң доюлдурупканы бодалдарны, сеткилдерни шуптузун сайгарып бижиири амыр эвес. Маңаа каш арынга  бодалдарывыс-биле үлежикседивис, хүндүлүг номчукчу.

Шүлүктээн роман деп жанр-хевирин кым-даа мурнай демдеглеп, аңаа  сонуургап доктаары билдингир. Чуруп көргүскени маадырларының чуртталгазын, чоннуң чурттап эрткен үелерин база амгы үеде амыдырал-чуртталгазы-биле холбап тургаш бирден бирээ чокка тоожуп каан калбак чогаал болганда – чечен чогаалдың дээди хевири  – роман болуру чөп.

Шүлүк хевиринге калбак тоожулал бижиири – ховар. Чүге чогаалчы романын шүлүкке бижип кааныл? Авторнуң медереп-бодап алганы – чогаадыкчы шилилгези, оон-на романның онзагай чаартыкчы чедиишкини көскү.

«Амыдырал» – сеткил сиңген, бодалдар «сыңмарлашкан» тоожулал. Автор номчукчу-биле чоок олуруп алгаш, бодунуң сеткил-хөңнүн ажыдып, хөгжүм-аялга, оран-бойдузувус камгалалы, чоннуң бурунгу езулалдарын амгы үеде амыдыралывыска киирип чоруурувус; эртем-билигниң кижиниң өзүлдезинге, төрээн чурттуң депшилгелиг оруунга чаагай салдары; ниитилелдиң берге үелери; дайын-чааның өлүмнүг хүннери болгаш тайбың амыдыралдың кежии; акша-төгерикти ажылдап аар, ажы-төлдү элетпейн-түретпейн азырап каар аргалары; күш-ажылдың дээди үнези – бо-ла бүгү болгаш өске-даа хөй амыдыралчы айтырыгларны сайгарып, чанында хөөрешкен ышкаш дыңналып кээри – шүлүк хевиринге бижиттинген чогаалдың онзагай шынары.

Чижээ, ажылчын холдарның, ажык сеткилдиг мөзү-бүдүштүг кижиниң буянын бижээни:

Честезиниӊ сеткил-хөӊнү оон-даа солун –

Чежемейниӊ эртемниг бол, дипломнуг бол,

Автомобиль чүрээ болур моторунуӊ

Аарыгларын эмнеп-домнаар «доктор» кижи.

Өлүр четкен машинаны «диргизип кааш»,

Өртээн алгаш, «байырлыг» дээш, салывытпас,

Үрелгени чүден болган, канчаарын-даа

Үттеп-сургап, айтып берип чоруур кижи.

Авторнуң бодунуң намдарындан сеткилге чоок болуушкуннар, чуртталга дугайында бодалдар, чогаалчының күзелдери, сорулгалары, харын-даа чоок кижилери – шуптузу тоожулалга чоорту тодарап илереп кээри кайгамчык.

«Чоорганны бодунче-ле тырткан ышкаш,

Чогаалчы-даа төрээн черин мактай берди,

Аъттыӊ дыны салдынды-ла» – дивес кылдыр,

Азырганчыг киирилдемни кызыгаарлаайн…

Чуруп көргүскени маадырларын болгаш номчукчуларын автор «Чогаалымның маадырлары» деп кезек бүрүзүнге адап база номчукчуже дорт угланган сөстерни киирип турары эскертинер. Делегей литературазында, ылаңгыя эрткен үениң чогаалдарынга ажыглаттынар бо литературлуг арга тыва номчукчуга орус классиктиг чогаалда А.С. Пушкин, М. Е. Салтыков-Щедрин, М. А. Булгаков дээн ышкаш улуг чогаалчыларның чогаалдарын сагындырып кээр хире. Бо стилистиктиг арга – номчукчунуң кичээнгейин хаара тударының аргазы база оон аңгыда: авторнуң бодунуң эң-не чоок кижилери, бодалдары, күзээшкиннериниң дугайында бижиир бир чугула литературлуг арга болур:

«Билигмаавыс өөренип турар өйде

Бичии-даа бол, бодалдардан киириптээли…» – дээн ышкаш.

Э.Мижиттиң шүлүктээн тоожулалынга бо чүүлдер мынчаар дыңналып келген.

Чогаалымныӊ маадырларын, аазааным дег,

Чоорту адап, арнын чазып чоруп ор мен.

Дараазында кол маадырым – Күдеректи

Далаш чокка таныштырып, төөгүп көрейн.

Ортаа кожуун – Улуг-Хем-даа болур ыйнаан –

Оглувустуӊ төрээн чери, ылаптаарга,

Тайга эдээ суурларныӊ бирээзи боор,

Таваар чоннуг Иштии-Хем деп бодап аалы.

Азы чогаалды доозуп тура:

Бо-ла бүгү болуушкуннар дойлуп турда,

Бодум оглум, бодум уруум өзүп келди.

Ооӊ соонда, роман бижип олурумда,

Оглум уруу – уйнукайым төрүттүндү.

…

Сеткилдиң чылыг илерээшкини, чоок кижилери-биле чугаа хевирлиг бижиттинген чогаал төрээн тыва дылывыстың бедик сайзыралын, сөс курлавырының байлаан, чечен сөстүң мерген-оккур бодалдарга чедимчелиин херечилээн деп билип алзывысса чогуур. Бедик мергежилдиг, улуг дуржулгалыг, делгем билиглерлиг чогаалчывыс Э.Б. Мижит бөгүнгү номчукчуга мындыг чергелиг чогаалын калбак номчукчуга сөңнээн-дир деп билип турар бис.

Авторнуң киирилделеринден:

Херелденген ССРЭ ол дүжүп каарга,

Кезии болур Тыва база бергедешти.

Шүгүмчүлээр чөпшээрелди бериптерге,

«Чүден артык дидимнер»-даа тыптып турду…

«Дыка багай, сандаралдыг чуртталгавыс –

Тыва чурттуӊ даргазыныӊ буруузу!» деп,

Даг бажындан көшке сөктүп, батканы дээш,

Даргавысты буруудатпайн, минниилиӊер.

….

«Чедиишкинден чедиишкинче өзүп чоруур,

Чечектелген ССРЭ-ниӊ» буураан өйү…

Чаӊгыс-ла хлеб өртээ безин муӊ акша боор –

Чадаралды ынчан көрүп эрттивис чоп!

Көдээ чоннуӊ күжүн мөөӊнээн совхозтар-даа

Хөгжүүр туржук, көзүлдүр-ле буступ дүштү.

Хоорайларда бүдүрүлге черлери-даа

Хоозурап, ээнзиреп туруп калды.

Чылдан чылче кижилерниӊ камнап чорааш,

Чыып алган акшазы-даа чаӊгыс хүнде

Үнези чок шокар саазын болу бээр деп,

Үезинде кым-на бодап чорааныл че?!

Хамык чонга күрүневис «ваучер» деп

Калбак саазын үлеп бергеш:

«Кым-даа болза, заводту-даа, совхозту-даа садып ап боор,

Чаа ëзу – рынок өйү келген» – диген.

Амгы үениң чурумалындан чижек:

Чайынналган чычааннарга саадай каапкаш,

Чагытайлап, Тере-Хөлдеп, Уургайлыглап,

Шивилиглеп, Кара-Хөлдеп, Сүт-Хөл үнүп,

Шиштээн эъттеп, эштип, хөглеп шаг-ла болган.

Чамдыктарныӊ «чараш» дижир чуртталгазы

Шак-ла ынчаар аадып, чайгап, өпейлээрге,

Билигмааны уттуп алгаш, халып тургаш,

Миннип кээрге, элдеп-эзин чүве болган…

Азы тыва кижиге чоок кайы-даа үелерниң чурумалы:

Чайлаг дээрге, чайлаг болгай! Малчын кижи

Чаӊгыс сөстен ол чүл дээрзин билип кааптар.

Ажыктарда аал-кодан, ак-ак өглер,

Аныяктар, ажы-төл-даа эмгежок боор.

Арыг-Бажы, Торгалыгныӊ, Чаатыныӊ

Аалдары уурук-суурук, таваар-шөлээн

Эдерге –хек, базарга – көк Хендергеге

Эглип келген куштар ышкаш хонуп кээрге,

Хөлбеӊ-ногаан сериин тайга ажыында-ла,

Көөрүӊге-ле, ааржы ышкаш хой-ла, хой-ла –

Билигмааныӊ дугайында төөгүп оргаш,

Билбейн бардым, бодум чуртум сакты бердим…

Бо шүлүктээн романның кол маадырлары: Билигмаа, Айдың, Күдерек болгаш оларның төрээннери, эдеришкен эш-өөрү. Баштайгы ынакшылдың төөгүзү, кыстың ханы ынакшылы, бүзүрел, бүзүрелге төлеп чок болган оол болгаш чогум-на эң чугула болуушкуннар: кижиниң иштики сагыш-сеткилинде доюлган бодалдар, сеткилдер, кижиниң мөзү-бүдүш талазы-биле өскерлип, өзүп, частырыгны кылгаш, миннип, кижизиг чоруун тып, буян көвүдедип чурттаар орукче, Энерелче шиглеп үнүп кээри:

Оон бээр ам элээн үе эрте берген

Ол-ла хевээр Айдыӊ шуут-ла өскерилген.

«Эрте-бурун төөгүзүн шинчип төтпес,

Энчээм болган төрээн чонум кезии-дир мен,

Чүү мен дээш, чондан хоорук чорааным ол?

Чүдээмни!» – дээш, чүрээ хөлзеп, эпчоксунар,

Көӊгүс тоовас, эскербес-даа чүүлдерин ам

Көрүп, билип, чоок хүлээр болу берген.

Чаяан чара баяаннарныӊ чанында бо

Чавыс бөдүүн улус база хөй деп көрүп,

Бар шаа-биле кызарга-даа, чединместен

Бажын уштуп чадап чоруур дээрзин билип,

Ылаӊгыя, ядамыктар ажы-төлү

Ынай чаштан түрегдел көөр салым-чолун

Эмин эрттир чоок кылдыр хүлээп чоруур

Эриг баарлыг кижи болуп хуула берген.

Чогаалчының тоожулалы кайы-хире ыракшылдыг-дыр! Кижи болуп чурттаар оруктуң дугайында бистер шупту боданып, сайгарып, шегленип, чүткүп чоруурувусту элдээртип каан ышкажыл!

Кезек када аймааралдыг чылдар соонда,

Келир үе эки боор дээн идегелди

Чонувуста кадык, чаагай шынар-күштер

Чок эвес деп көстүп тура, бадыткап тур.

Эртем-билиг, эки ажыл, өг-бүле дээш,

Эзеӊгиде тепкен буду кошкаш дивейн,

Шаап-ла чоруур амгы шагныӊ чалыылары

Сагыш-хөөннү ала чайгаар өөртү бээр-дир.

Ынчангаш бо романның эң чугула кезектери – авторнуң киирилде кезектеринде, маадырларының чуртталгазын төөгүп бижип тура, ол аразында ара доктаап, бодунуң бодалдары-биле үлежип, сеткилге чоок черлерин, таварылгаларын адагылап бижээн киирилде кезектеринде. Чижээ, авторнуң сөстери:

«Оолдуг – оя, кыстыг – кыя сөглээр» дижир,

Ону сагып, ойзу-кыйзы бижиир-ле дээш,

Чуртталганы көзүлдүр-ле чайырлап каан

Чурук-биле кижилерни мегелээр бе?!

Азы часкы бойдустуң чурумалы:

Каъттангызын уштуп октаан кижи ышкаш,

Кара чер-даа кылын хардан адырылган.

Часкы салгын хоорайныӊ тыныжы бооп,

Сагыш-хөөннү сарынналдыр эстеп турган.

Чокпакталган салбактары боттангылаан

Чодураалар чечектери бөгүн-даарта

Частыр өйүн, болчаг манаан чалыылар дег,

Шактар санап, четтикпейн турган ышкаш…

Узун кыштыӊ уйгузундан оттуп келген

Улуг-Хемниӊ күчү-күжү, часкы хөөнү

Кижи хөӊнүн хөлзетпишаан, сүлде-одун

Киискидип, хей-аът киирип турган ышкаш.

Чаш бүрүлер бүгүдеге айдыс өргүп,

Часкы херел чымчак хол дег суйбап турда,

Чалыыларныӊ сагыш-чүрээ ала-чайгаар

Чалгынналып, ырлаксай бээр – черле ындыг…

Ниитизи-биле, ылап-ла ырак көрүштүг, өндүр үзел-бодалдыг чогаалчывыстың чогаалы-биле номчуп таныжар, сеткиливис үлежип, боданып-хайдынар эптиг-чаагай чылдагаанывыс бо эвес бе!? Номчулгаже  кижи бүгүдени чаладывыс!

М.А. Күжүгет, чогаалчы, ТывКҮ-нүң улуг башкызы,

Россияның Чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү (1999)