Баярсайхан Бадарч: «ЭРТЕМ АЗЫНГАННЫҢ АДЫ ЧУРТКА КӨСКҮ»

Тываның эртем адырында ажылдап эгелеп турар болганымдан эртемденнерниң допчу-намдарын, ажыл-ижин, шинчилелдерин сонуургаар мен. «Ёзулуг эртемден кижи кандыг болур ужурлугул?» – деп айтырыгны даады-ла бодумга салып, ук айтырыгга харыыны аңгы-аңгы эртемденнерниң аажы-чаңындан, ажыл-ижинден чыып, бодумга өөренип ап болгу дег чаагай бүдүштү сеткилимде дизип ап чоруур мен.

Бөгүнгү мээң маадырым – чонунуң болгаш кады ажылдап чоруур коллегаларының, эдержип чоруур өңнүктериниң онза хүндүткелин чаалап алган Моол күрүнениң Баян-Өлгий аймааның Цэнгэл сумузу чурттуг, тыва сөөктүг Бадарч оглу Баярсайхан. Ол Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң (ТИГПИ) башкарыкчы эртем ажылдакчызы, дыл эртемнериниң кандидады, солун эртем ажылдарының автору. Эртемден Баярсайхан-биле чугаавысты «ТываМотиватор» сеткүүлдүң номчукчуларынга сонуургаттым.

Эки хүннүң мендизи-биле, хүндүлүг Баярсайхан! Чугаавысты Тываже канчап чедип келгениңерден эгелеп алыр бис бе?

Эки хүннүң мендизи-биле! 1990 чылда Моол биле Тываның Чазааның аразында Дугуржулга чардынган болгаш ооң сөзүглелиниң бир чүүлүнде айытканында, ийи чурт аразында дээди өөредилге черлеринге сургуулдар солчуру болган. Сенгел тываларындан Хийс Гансүх биле мен, Хомду тываларындан Уламсүрэн Цэцэгдарь биле Көпсөгөл тывазы Чулуун Оюунбадам – бо 4 студент Кызылдың күрүнениң башкы институдунче өөренип кирип алган бис.  А Тывадан амгы үеде ТИГПИ-де төөгү секторунуң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады Самдан Аяна Анай-ооловна, сөстүктер секторунуң улуг эртем ажылдакчызы Хертек Любовь Кенденовна, амгы үеде чылыг-энергетика яамызының сайыды Дагба Мерген Балыкаевич болгаш Шончалай Бады-Сагаан Моолче өөренип чорупканнар. Моолдан өөренип келген сургуулдар чедиишкинниг доозуп, үжүвүс дыл эртемнериниң доктору Бавуу-Сюрюн Мира Викторовна башкывыстың удуртулгазының адаанга эртем адын камгалап алдывыс. Амгы үеде бирээвис Көпсөгөл аймактың Цагаан-нуур (Ак-Хөл) сумузунда школа директору бооп ажылдап чоруур.

  Бир-ле дугаар Тывага чедип келгеш, кандыг бергелерге таваржып турган силер? Тывага ижигери силерге берге болган бе?

Бергелер турбайн канчаар. Бистиң Моолда амыдыралывыс колдуу мал ажыл-агыйы-биле сырый харылзаалыг болганындан баштай чедип келиривиске, чиир аъш-чемден эгелээш, шупту чүүл өске болган. Орус дылды билбезимниң чылдагааны-биле хөктеп турганым дугайында каттырынчыг төөгүлерим кайы көвей. Чаа школа дооскан, эрнивисте иевистиң сүдү безин катпаан улус ол бүгүге чаңчыгып чадап, дедир чаныксааш ыглажып-даа турдувус. Ам-даа безин күзүн чечек-чимис оңуп, бүрүлер саргарып эгелээр үеде чаныксаар сеткил оттуп келир.

Бергелер турган-даа болза, дораан ижиге берген мен. Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар даштыкы студентилер болгай бис, ынчангаш бо черниң чону бисти аажок сонуургап, хүндүлээр болган. Радио, телевидениеже-даа чалап, ажыл-амыдыралывыстың, чугаавыстың онзагайын сонуургап турган.

Эгеки курстарда дыл өөрениривиске өске эртемнер шаптыктавайн, өөредилгеге дөгүм болур кылдыр куратор башкывыс Надежда Дарыевна Сувандии, деканывыс  Тамара Тонгаковна Мунзук чамдык «КПСС-тиң төөгүзү» дээн ышкаш кичээлдерден бисти хостап турган.

ККПИ-ниң төөгүзүнде эң-не көвей санныг оолдар өөренип турган бөлүк турган бис. 10 ажыг оол өөренип киргеш, чартыывыс чедиишкинниг дооскан. Артканнары амыдыралының аайы-биле доозуп шыдавайн барганнар. Дооскан эштерим доозазы эки ажылдап чоруурлар: суму чагырыкчылап, школа, музей директорлап, башкылап дээш оон-даа өске.

Өг-бүлеңер-биле таныштырып көрүңерем?

Авам Хомду чурттуг, ачам – Цэнгэлдиң үндезин чурттакчызы. Ачам 40 ажыг чыл дургузунда Цэнгэл сумузунуң канцелярия даргазы бооп ажылдап чораан. Үстүмде бир угбалыг, бир акылыг мен. Авам мал эмчизи мергежилдиг-даа бол, бүгү назынында уруглар садынга кижизидикчи башкы бооп ажылдап чораан.

Тываның ККПИ-ге өөренип турар үемде база филология факультединге өөренип турган тыва кыс-биле салым-хуумну доңнаштырып, үш төлдүң адазы боор аас-кежиктиг болдум. Улуг уруум амгы үеде истелге шугумунда ажылдап турар. Улуг уруувус төрүттүнгенде, өөм ишти-биле студент турган болгай бис. Ынчангаш уруувусту доруктуруп кижизидеринге, студент аныяк өг-бүлени азыражырынга каттым Николай Ичинович биле  кат-ием Татьяна Шир-ооловна Монгуштар улуг дузалашкан. Олар көвей чылдар бурунгаар кызыл-дустай берген-даа бол, иштимде четтиргенимни кезээде илередип чоруур мен. Уруум школачы чылдарында футбол ойнаар шилилге бөлүктүң кежигүнү турган, спортка сундулуг кижи. Өөм иштиниң ачазы хостуг болгаш национал хүрештер талазы-биле Тывага сураглыг мастер чораан. Спортка хандыкшылды кырган-ачазындан салгап алган деп бодаар бис.

Ортун уруум Кызыл хоорайда Президентиниң кадет училищезиниң 11-ги класста өөреникчизи. Ол шимченгир оюн хевирлеринге ынак, эш-өөрзүрек, чажындан тура танцы-самга сундулуг. Хеймер оглувус 4-кү класста өөренип турар. Өөм ишти «Шын» солуннуң редакциязында ажылдап турар.

Эртем ажылынга сонуургалыңар кажан оттуп келгенил?

Кызылдың күрүнениң пединститудунуң филология факультединиң тыва дыл болгаш чогаал салбырынга сургуул бооп өөренип турар үемде ынчангы ТДЛТЭШИ-ниң эртемденнери институттуң шыгжамырында бар моол дылда материалдарны тыва дылче очулдуруп, утказын тайылбырладыры-биле ында-хаая менден эш-хууда дуза дилээр турган. Институт доозуптарым билек ол үеде инстиутттуң директору турган Доржу Чүргүй-оол Михайлович институтка ажылдаары-биле мени чалаан. Ынчалдыр 1990 чылдың август айдан эгелээш, ам бо хүнге чедир ажылдап турарым бо. Тыва чоннуң бурунгу үндезин ажыл-агыйы болур мал ажылының сөс курлавырынга хамаарышкан угланыышкынга эртем чадазын камгаладым.

Черле дылга сундулуг болганым ол ирги бе, 7 биле 9 класс турган үелеримде бүгү Моолдуң моол дыл олимпиадазынга 2 дугаар черлерге төлептиг бооп турган мен. Ооң түңнелинде 10 класс доозар деп тургаш, Хомду университединче шылгалда чокка кирер, а Моолдуң күрүне университединче өөренип кирип алыр болза, 50 хуу чиигелде бээр деп ийи аңгы чалалганы алган мен. Ол үеде Цэнгэл сумуга Тывадан автобустуг кезек башкылар келген чүве. Оларның аразында Маңнай-оол Монгуш Хүргүл-оолович болгаш өске-даа өөредилге черлериниң башкылары. Олар Тываның ККПИ-ге дыл салбырынга өөренири-биле 2 сургуул, Кызылдың уран-чүүл колледжинге 2 сургуул шилип келген болдулар. Эрттирген шылгалдаларынга киришкеш, колледж биле институттуң ийилдирзинге шылгараан мен. Шиитпир кылыр үеде школамның директору башкы меңээ мынчаар сөглээн: «Кайызын шилип алыры бодуңдан хамааржыр. Мында амыдырап чоруур эвээш-биче санныг чонуңга төрээн дылын өөредип башкылаар сорулгалыг болзуңза, ККПИ-ге тыва дыл өөренир болзуңза эки. Чурук талазы база сээң сонуургалың-дыр. Ындыг-даа болза, дыл талазы-биле өөренмишаан, чурукту кагбайн, хууда сонуургал кылдыр арттырып алыр арга база бар-дыр. Мен болзумза сени ККПИ-ге кирип алырын сүмелеп тур мен». Ынчалдыр дыл талазынче угланыышкынныг чорупканым ол.

Эртем талазы-биле кылган улуг ажылдарыңар-биле таныштырып көрүңерем?

Эртемниң ажыглалынче кирбейн турган Моолдуң болгаш Тываның архивинде чыдар эрги моол дылда бижиттинген Тываның төөгүзүнге хамаарышкан материалдарны дөрт улуг томга парлап үндүрер ажылга киржир аас кежиктиг болдум. Тыва, моол эртемденнерниң каттышкан экспедициязын 2 улай удуртуп, ооң түңнелинде Эрзин кожууннуң тываларының төөгүзүн, дыл-домаан, аас чогаалын, культуразын шинчилээн «Эрзин чонунуң салгал дамчаан культуразының девискээр аайы-биле онзагайлары» деп аттыг номну чырыкче үндүрдүвүс. Чурттар аразынга чоруурга, дыл билбесте дыка берге болгай, ынчангаш ийи чурт аразында ажыл-амыдыралының аайы-биле харылзажып турар улуска «Тыва-моол-орус чугаа номун» парлап үндүрдүвүс. Ол номувус ийи чурттуң харылзаазынга, найыралынга үлүг-хуузун киирер боор деп идегээр мен. «Урянхай-тыва энциклопедияның» 1-ги, 2-ги томун үндүрер улуг ажылга киржип, Моолда тываларның билдингир улузун, солун төөгүзүн бижиштим. «Моолдуң чажыт төөгүзү» деп сураглыг төөгү бижимелиниң моол дылдан тыва дылче очулгазынга база киржип турдум.

Амгы үеде «Тыва дылдың тайылбырлыг словарын» тургузарынга, «Тыва дылдың шын бижилге сөстүү», «Тыва-орус сөстүктү» чаартыры-биле ажылдап турар бис. Ол ажылдарның үре-түңнелин көрүксээр изиг күзелим бар.

Тыва дылывыста бар-ла бүгү чидиг айтырыгларны шиитпирлежиринге, ооң келир үеде чаагай чоруу дээш  кызып ажылдаар, чонум-чуртум дээш кылыр ужурлуг ажыл-херээм, күзел-соруум көвей. Ол дээрге-ле – көвей санныг шинчилел ажылдарын кылыры болгаш чонга ажык-дузалыг ном-дептерни бижиири. Тыва эртемде маргылдаалыг, чөрүлдээлиг айтырыглар эңмежок. Дылывыстың чиде бээриниң айыылы база бар болгай. Дагестанның улуг чогаалчызы Расул Гамзатовтуң «Эртен мээң дылым үстүп чиде бээр дээр болза, мен бөгүн өлүрүнге белен мен» –деп кончуг мерген чугаазы бар.

  Чон аразында силерни «Моол биле Тываның аразында тускай элчини» деп чугаа бар болгай?

Салым-чолум аайы-биле ийи чурттуң аразында найыралчы харылзааны тударынга бичии-даа болза үлүүмнү киириштирер аас-кежиктиг кижи болдум. Эртем делегейинден аңгыда, социал-экономиктиг харылзаалар, өөредилге, культура, спорт адырларынга хамаарылгалыг болганым шын. Янзы-бүрү очулгаларны кылып, дугуржулгаларны чорудуп турган чордум. Тыва биле Моол аразында харылзааның янзы-бүрү төлээлеринге очулдурукчу бооп чоруп турдум. Амы-хууда спортка улуг сонуургалдыг болганымдан Моолдуң мөгелерин Тываже чалаар, тыва мөгелерниң Моол-биле харылзаазын тударынга бо хүнге дээр сеткилимден киржип турар мен.

Моол күрүне тываларның дылынга хамаарыштыр ажылдар чорудуп турар ирги бе, ол дугайында чүнү чугаалап болур силер?

Чоокта Моолдуң Чазааның чанында Дыл талазы-биле күрүне чөвүлели тускай айыткалды үндүрген. Ук айыткалда Моолдуң тываларының бижик дылының шын бижилгезиниң дүрүмнерин тургузар, оларны төрээн дылынга өөренир бүгү байдалды тургузуп, өөредилге номнары-биле хандырары болган. Амгы үеде ол ажылда харыысалгалыг эртемденнер санынга база мээң адымны киирген. Ол талазы-биле ажыл кидин-түлүк чоруп турар, бо чылдың төнчүзүнде дүрүмнерни доктаадыптар ужурлуг бис. Ук төлевилелди Моолдуң Президентизи деткип, бодунуң хыналдазынга алган.  Моол күрүне тываларның дылынга хамаарыштыр ажылдарны чорудуп, деткип турары улуг өөрүнчүг. Сенгел тываларының чугаазынга үндезилеп, эге класстарның чаа өөредилге номнарын М.В. Бавуу-Сюрюн  биле Н.Ч. Дамбаның удуртулгазы-биле Х. Гансух болгаш өске башкылар бижип дооскаш, ЮНЕСКО-нуң акшаландырыышкыны-биле парлап үндүрген. Амгы үеде ол өөредилге номнарын ажыглап, төрээн дылын өөренип турарлар. Эрткен чылын Моолдуң Өөредилге яамызының деткимчези-биле күш-ажыл, күш-культура, бойдус, сан эртемнеринге өөредилге сөстүү база бижиттинген. Оон аңгыда, чүгле школачылар эвес, база ол ышкаш улуг улус база төрээн тыва дылын утпазын, ону сайзырадып турзун дээн сорулга-биле хүннүң-не кежээ Моолдуң «MN2» Төп телевидениезинге тыва дыл кырында 15 минуттуң дургузунда медээлерни дамчыдып турар.

Сенгел тываларының дылынга хамаарышкан  улуг айыыл көрбейн турар мен: школада төрээн дылын кичээл кылдыр өөренип турар, чамдык эртемнерни база тыва дылда эрттирип турар. Тыва дыл-биле чергелештир моол дылдың шактары база четчип турарын демдеглеп калыйн. Дылдың чиде бээриниң айыылы Хомду, Көпсөгөл тываларында улуг. Ол черлерниң аныяктары төрээн дылын колдуу уттупкан. Моолдуң Чазаа ол девискээрлерде тываларывыстың дылын канчап диргизип алырыл деп сагышты салып турар. Ынчангаш Моол Чазак оларның үндезин культуразы болгаш ажыл-агыйынга хамаарышкан сөс курлавырынга даянгаш, тускай өөредилге ному чогаадыр даалганы берген.

Цэнгэлде кандыг чоннар-биле кожа-хелбээ амыдырап турар силер?

Цэнгэлде казах чон-биле эгин-кожа чурттап чоруур бис. Алызы барып, тываларның чурттап чораан черинге, 250 ажыг чылдар бурунгаар КУР-нуң Синьцзян-Уйгур автономнуг можузундан бистиң кырывысче баштайгы казах чон көжүп кирип келген. Чурттуң нояннарынга белек-селек сунгаш, кезек чер чөпшээредип алгаш, аңаа чурттап эгелээннер. Ооң соондан чоорту өске казахтар дистинчип көжүп кирип эгелээн. Ол бүгүнүң дугайында мен «Улуг-Хем» сеткүүлүнге төөгүп бижип турдум. Казах өг-бүлелер 9-15 ажы-төлдүг боор чораан. Ынчалдыр эрткен үениң дургузунда өзүп-көвүдеп, ам мырыңай бүдүн  Баян-Өлгий аймактың 90 хуузун шыва ала бердилер.  Олар одар-белчиир, чер-чурт, ажыл-агый былаажыр чижектиг хөй санныг маргыштың түңнелинде көвей санныг тывалар төп аймактар, өске черлерже көжүп чорутканы база бар. Бир кезек үеде, 1990 чылдар эгезинде казахтар Казахстанче көжүп турдулар. Таарзынмааны ол ирги бе, дедир Моолче көжүп чедип келдилер. Казах чоннуң бир кайгамчык чаңы бар – аразында дыка демниг. Баян-Өлгийге губернатор, тус чер депутаттары, школа-даа директорунга, суму чагырыкчызынга-даа даргалар томуйлаарда, чоннуң 90 хуузу казахтар болганындан албан казах кижи тиилээр. Казах чон аразында танышпас-даа болза, өскүс-чавыс, ядамык казах кижи көстүп кээрге-ле, шупту демнешкеш, аңаа өгнү тиккеш, мал-маганын үзүп бергеш, куда-доюн дүжүрүп өглээш, амыдыралче углап кааптар чаңчылдыг. Олар тывалар-биле кожа чурттап чоруур-даа болза, тыва дылды өөренмес, чүгле казах дылда чугаалажыр. Күрүне дылы моол дыл болганда, шала аялгалыг, ортумак моолдаарлар. А тывалар моол, казах болгаш тыва дылдарга чугааланыр. Биче-буурай чон болганывыста, чанывыста улуг чоннарның дылын аргажок өөренир ужурга таваржыр бис.

Сенгел тываларының Хомду тываларынга бодаарга, дылын чидирбейн чоруурунуң база бир кол чылдагаанын түрк дылдыг казахтар-биле эгин-кожа чурттап чоруурунда деп база бодаар чордум. Биске казах дылды кым-даа күш-биле өөретпейн турар. Кара чажывыстан дыңнап өскен болганда, бир көөрге, боттарывыс казахтай берген боор бис. Төрел дылдар болганда, биске казах дылды шиңгээдип алыры белен.

Дылдан аңгыда, казах культураның салдары база бистиң черниң тываларында бар. Чижээлээрге, чамдык улус хойну өзээрде, казах ёзу-биле боостаазын одура кезиптер таварылгалар ховар таваржыр.

    Ниитилелге эки салдарлыг болзун дээш, тыва кижи кандыг аажы-чаңны, мөзү-бүдүштү бодунга сиңирип, сайзырадыр болза эки деп бодаар силер?

Кандыг-даа тыва кижи бедик ат-алдар чедип, депшиирге, ону деткип өөрениривис дыка чугула. Демниг болур-ла болзувусса, шупту талазы-биле дески салым-чаяанныг, тускай чон бис. Аравыста олутпай кижи көрбейн тур мен: ырлаар, хөөмейлээр, уран-дарган, самнаар дээш делегейге ат-неревисти  көдүрүп чоруур, чоннуң чоргааралы болган кижилер кайы көвей.

Күчүлүг ССРЭ буступ дүжүп, ай-айы-биле акша-шалың чок, дыка берге шагда сула салдынып, сузувус бадып, арагаже сундугуп турган ажыг үелер турган болгай. Арага дээрге бүгү ниитилелдиң чидиг айтырыы турган. Амгы үеде аныяктарның амыдыралче көрүжү делгем болуп, үзел-соруу эки талаже өскерлип, арагадан ойталаар апарган. Ол дээш дыка өөрүүр мен.

Келир үевистиң салгалы – ажы-төлүвүстүң иштики сагыш-сеткилин байлакшыдар, каң кадык, хей-аъды бедик, хостуг чоргаар, тура-соруу бедик чоруурунуң чаңгыс борбак дүлгүүрү – дем. Сенгел тываларында «Эртем азынганның ады чуртка көскү, алдын азынганның арны көпке көскү» дээр. Ажы-төлүвүстү эртем-билигге өөредири, амыдыралга тура-соруктуг кылдыр кижизидери чүгле бистен хамааржыр. Демнигде күштүг бис дээр болгай. Тыва чону дээш, тыва культуразы дээш, тыва дылы дээш сагыш аарып чоруур улус бир демниг катчыпкаш, күрүне деңнелинде улуг тускай төлевилел тургузуп, ону амыдыралга боттандырар болза эки. Аравыста ээдереп бар чыдар кижилеривистиң сагыш-сеткилин өөртүп, чаагай чаңчылдарывысты сагындырып, улусчу психологтарның дузазы-биле-даа болза каттышкан улуг демни оттуруп алзывысса. Дириг үлегер-чижек чүгле боттарывыстан, улуг даргаларывыстан эгелээр ужурлуг. Тыва дылывыста дамчыдылгаларны, солун-сеткүүлдү көвүдедип, эртемденнеривис, артистеривис, мөгелеривис, тыва сеткилдиг кижи бүрүзү кожуун-сумуларга кижизидилге айтырыын күштелдирери күзенчиг. Ынчан ол «дем» черле тыпты бээр боор.

                  Айдысмаа Килик чугаалашкан.

Чуруктар:

Сенгел тываларнын аас чогаалынын шинчилекчизи, немец эртемден Э.Таубе-биле. Лейпциг хоорай.

Кыдат тывалары, Хом оваазы.

Б. Баярсайхан авазы, ачазы-биле. 1975 год.

ТувГУ башкылары-биле Баян-Ульгий аймакка экспедиция. 2005 чыл.

Моолдун Авырга могези А. Сухбат. 2001 чыл, май 9.

Моолдун куруне чааны Д. Бумбаяр-биле.

Тыва-моол каттышкан экспедициянын киржикчилер, Эрзин, Торе-Хол.