Салчак Биченниң тоолдарының дамчып келген төөгүзү: өгбелери болгаш салгалдары

 2021 чылда сураглыг тоолчу Салчак Биченниң 120 харлаан оюн таварыштыр «Салчак Биченниң тоолдары» деп тоолдар чыындызын чырыкче үндүрери-биле белеткел ажылдарын чорудуп эгелээн турган бис. «Covid-19» деп хамчык аарыы кедерээни-биле бо ажыл 2022 чылче шилчээн.

Тоолчу Бичен Салчакты 1956 чылда Д.С. Куулар бир-ле дугаар илереткен [1]. Д. Куулар биле А. Калзаңның тургусканы, 1960 чылда чырык көрген «Тыва тоолдар» чыындызынга Салчак Биченниң ытканы «Хан-Хүлүк», «Кускун чугаазы дыңнаар Өскүс-оол», «Бора-Бочурга» деп тоолдары парлаттынган [2].

1962 чылдың октябрь 24-тен 27-ге чедир Кызылга болуп эртер Hеспубликаның тоолчуларының ийиги конференциязы (соонда бо шуулганны «Республиканың тоолчуларының болгаш ыраажыларының чыыжы азы следу» деп адаар апарган) болган. Ол шуулганны ТДЛТЭШИ-ниң литература болгаш фольклор сектору белеткээн. «Ук конференцияга чалаттырганнарның аразында Тывада сураглыг тоолчулар: Карый-оол (Эрзин), Каажык (Тес-Хем), Шокшуй (Мөңгүн-Тайга), Токтак-оол (Барыын-Хемчик), Өдербей (Чөө-Хемчик), Көгел (Улуг-Хем), Аспандай (Өвүр) болгаш өскелер-даа бар. Бистиң кайгамчык мерген аваларывыс Батмаа Сержиңмаа, Бай-Тайганың тоолдарының кадагалакчызы Салчак Бичен, Чөөн-Хемчиктиң Канчыыр-Кадай, Каа-Хемниң Салчак Багбал база келдилер» [3] деп, Салчак Биченниң үежилери эр-даа, херээжен-даа сураглыг тоолчуларны Доржу Сенгилович «Тываның аныяктары» солунга демдеглеп бижээн.

З.Б. Самдан «Буянныг тоолчу-ие» деп чүүлүнге Салчак Биченниң допчу намдарында онзагай байдалдарны мынчаар бижип турар: «Бичен Салчак 1901 чылда Бай-Тайганыӊ Шуйга ядыы өг-бүлеге төрүттүнген. Авазыныӊ адын Кызыкы Салчак, адазыныӊ – Наадын-Хөө Салчак дээр. Бичен беш дуӊмаларлыг чораан. Элээди назынында иезинден чарылган. Авазы чок апаарга, кезек када тенек аарып, ийлей бер часкан. Он чеди харлыында быжар-думаага таварышкаш, ийи караа көзүлбестей берген. Согур, ядыы карачалдыӊ түрегделин эриин ажыр эдилеп чорза-даа, тура-соруу сынмаан. Өcкүс дуӊмаларын болгаш бир кыс, ийи оолдарын өстүрүп доруктуруп каан. Ол чеден хар чоокшулап чорааш мөчээн» [4].

Тоолчу Салчак Биченниң дугайында элээн делгереңгей медээни 1959 чылда ТДЛТЭШИ-ниң (амгы ТГТШИ-ниң) Бай-Тайганың Шуй сумузунга улустуң аас чогаалын чыып чораан экспедициязының удуртукчузу Мария Андреевна Хадаханэ орус болгаш тыва дылдарга чырыкче үнген «Славные дочери Тувы» (1967) [5], «Тываның алдарлыг херээженнери» (1967) [6] деп номнарга парлаткан.

Ында тоолчунуң дугайында онзагай сеткил ханыышкынныг бодалдарын М.А. Хадаханэ мынчаар илереткен: «Улустуң аас чогаалын чыыр экспедицияның кежигүннери бистерге хоочун тоол ыдыкчызы Бичен хөй янзы тоолдарны каш хүн улаштыр ыдып берген. Ол хүндүс ында-хаая бичии үзүктелдирип дыштанып алыр. Ынчангаш бис ооң солун тыва тоолдарын ийи неделя дургузунда дыңнап келдивис. Бижидилгени дүргедедир дээш ол элээн каш тоолдарны хары угда ыдып бээрин сүмелээн болгаш ол бодунуң ыткан тоолдарынга черле будалып, чазыг кылып көрбээн. Ол дээрге тоолчунуң улустуң аас чогаалынга кайгамчык ынаан, аңаа бердингенин тодаргай херечилеп турар. Ол улуг, биче хемчээлдерлиг, амыдыралга болгаш маадырлыг чоруктарга хамаарышкан 50 хире тоолдарны билир болган. Бичен бодунуң тоолдарының маадырларын төрээн оолдары дег билир болгаш кандыг маадыр кымның оглул, кажан, каяа кымны кадай кылып алганыл деп чүвени чазыг чок билир болду. Бодунуң ол ыдып турган тоолдарын адазы Наадын-Хөөден дыңнап алгылаан болгаш ону ол хевээр утпаан. Магалыг чараш, эрес-дидим маадыр херээжен Бора-Шээлейниң дугайында, ооң угаангыр-сагынгырының дугайында ол кайгамчык улуг хандыкшыл-биле тоолдап олурар»* [7] – деп улуг хүндүткел-биле бижээн.

Ада-өгбелеривистиң уран сөзү бистиң дыл-домаавыстың үнген дөзү, чемиш алыр «хөрзүнү». Ынчангаш далай дег улуг, таңды дег бедик сайзыралывыс турза-даа, бистер үргүлчү-ле аас чогаалынче хая көрнүп, ону чыып бижип, шинчилеп, катап-катап номчуп, өөренип турар бис. Аас чогаалында буруңгуларывыс чаагай амыдырал, эчис сорук дугайында бодап чораан бодалдарын уттундуруп читпес болзун дээш, уран сөс-биле каастап, сиилбип тургаш арттырып кааннар. Аас чогаалын номчаан, өөренген тудум-на кижилерниң аажы-чаңы чараш, аксы-сөзү чечен, келир үе дугайында билии бедик, угаан-бодалы тода апаар дээрзин, улуг эртемденнеривис демдеглеп бижип турар [8].

Тоолчу Салчак Биченниң намдарында чамдык чедир бижиттинмээн онзагай медээлерни немеп киирери чугула болуп турарын медереп билгеш, ону чырыдарын оралдажыр-дыр бис. Ол кандыг медээлерил дээрге: бирээде, 1958-1962 чылдарда Салчак Биченниң тоолдарын чыып бижип турган башкылар болгаш студендилер дуржулга чогундан аас чогаал шинчилээр эртемге чугула херек тоолчунуң намдарын, тоолдаар аргаларын база янзы-бүрү байдалдарын (паспотизациязын) биживейн турган. Ийиде, тоолчунуң намдарын бижиир ажыл кылдынмайн турганындан, Салчак Бичен кымдан тоолдап өөренгени, ооң соонда тоолдар ыдар дуржулгазын кымга дамчыдып бергени тодаргай демдеглеттинмээн. Үште, ийи караа көрбес тоолчунуң тоолдарын кадагалап арттырарынга, ооң чурттап эрткен амыдыралы, ажы-төлүнүң болгаш төрелдериниң дузазы, тоолдар дыңнакчыларының сонуургалы, улуг салдарлыг болганы чырыттынмаан.

Бо чүүлүвүске үстүнде айытканывыс чедир бижиттинмээн медээлерни тодарадып, тоолчу Салчак Биченниң өгбелери болгаш салгалдарының дугайында дилеп, сурап чорааш, чыып алганывыс эргиде билдингир турган-даа болза, барык уттундуруп бар чыткан медээлерге доктаап, таныштырар сорулганы салып турар бис.

Тоолчунуң өгбелери

Тоолчу Салчак Биченниң иезиниң талазындан ук-ызыгууру:

Капсырылга 1.

Салчак Бичен тоолчунуң иезиниң талазындан ук-төөгүзүнүң дугайында тоолчунуң даай-авазының оглу Кара-Доңгак Кертик-Ак мынчаар сактып чугаалаан: «Тоолчу Бичен даай-авамның авазы Кызыкы, бистиң ававыс Мызык болгаш Салчак Бады даайывыс кады-төрээннер – Шуй сумузунуң Чаңгыс-Терекке амыдырап-чурттап чораан Салчак Тенек-оол деп өгбевистиң ажы-төлү болур чүве». [9]

1-ги капсырылгага тайылбыр: Салчак Тенек-оол кызы Кызыкының уруу Салчак Бичен – сураглыг тоолчу; Салчак Тенек-оол кызы Мызык биле күдээзи Кара-Донгак Бокташтың оглу Чыргал-оол – ССРЭ-ниң улустуң артизи, бир дугаар тыва профессионал композитор; Салчак Тенек-оолдуң хеймери Бадының оглу Майны Салчак – РСФСР-ниң алдарлыг башкызы – олар Тыва Республиканың аас чогаалының, уран чүүлүнүң болгаш улус өөредилгезиниң тергииннери болганынга Шуйжулар чоргаарланып чоруур бис.

Тоолчу Салчак Биченниң адазының талазындан ук-ызыгууру:

Капсырылга 2.

Ийиги капсырылгадан: сураглыг тоолчу Салчак Биченниң ачазы Салчак Наадын-Хөө өгбе биле оглу Салчак Сарыг-оолдуң азыраан оглу Викторнуң төрээн авазы Оржумааның адазы Салчак Сүрүң – кады төрээн алышкылар оолдары болуп турарын билип алыр бис. Ол ышкаш  бо капсырылгада тоолчунуң кады-төрээн дуңмалары, келиннери болгаш Сүрүң ирезиниң ажы-төлүн киирдивис. Оларның ажы-төлү Салчак Биченниң ыдып чораан тоолдарының кичээнгейлиг дыңнакчылары болуп турган.

Тоолчу Салчак Биченниң салгалдары:

Капсырылга 3.

Үшкү капсырылгадан: сураглыг тоолчу Салчак Биченниң улуг уруу Байыр, оолдары Сарыг-оол биле Достактың кады чурттаан эштери болгаш оларның ажы-төлү – салгалдарын көрүп болур. Ол ышкаш улуг оглу, иезинден салгал дамчаан тоолчу Салчак Сарыг-оол биле кенни Иргит Бүлүгүн уруу Авирил оларның азырап өстүрген оолдары Виктор, Сергей, Мерген болгаш ада-иезиниң боттарының төрээн уруу Роза Сарыг-ооловна дугайында билип алыр бис.

Тоолчунуң ажы-төлү

1930 чылда дуңмазы Сарыг-оол төрүттүнген. 5-6 харлыындан-на караа көрбес авазының дузалакчызы болуп, дуңмазын-даа алчыптар, ыяш-чээрген-даа чыып экээр, каш өшкүзүн-даа «Мен саайн» дээр апарган. Шагаа үезинде дөргүл-төрелиниң ажы-төлү-биле авазының ыткан тоолдарын дыңнаар, тывызыктажыр, дүрген-чугааларга мөөрейлежир-даа турганнар. Часкаар-чайын суг-бажы, оваа дагылгаларының үезинде Шуй сумузунуң бүгү чону чыглып байырлап, аът-даа чарыштырып, мөге-даа хүрештирип турар боор. Аалдарның улуг улузу дагылга езулалы эрткен соонда, аалдарынга аъш-чеми биле хойтпак шимезин ижип-чивишаан, улаштыр хөөрешкилээр. Ол үеде улуг улус боттарының үези төрел-дөргүлү, куда-хувуйу-биле ажы-төлүнүң, аал малының, оран-бойдузунуң дугайында, амыдыралчы чугааларын уламчылавышаан, ырлап-кожамыктап, хөөмейлеп, каргыраалаан-даа олургулаар. Чылдың-на найырлаар ындыг байырлалдар үезинде аныяктар ак-ыяш октажып, ойтулааштап, ырлап-шоорлап ойнап чораан.

1930 чылдарның ортан үезинде Байыр бодунуң үе-чергези эш-өөрү-биле чайлаг школазынга чаа тыва бижикти өөренип-даа алган. Авазынга солун-сеткүүлдү-даа кыйгырып, номчуп берип чораан.

Шуй сумузунга сууржуң амыдырал эгелевээнде, суур болгаш колхоз тургустунмаанда, Чаңгыс-Терекке авазының өөнге, шору өзе берген кыс, дуңмаларын өстүржүп чораан. 1936 чылда Булуң (1961 чылдан бээр Шуй) суур туттунуп, 1949 чылда «Бай-Булуң» (1964 чылдан бээр «Мурнакчы») колхоз тургустунган соонда, колхозтуң сезоннуг ажыл-ижинге (хову болгаш сакмаан ажылдарынга) идепкейлии-биле киржип чораан.

Салчак Байыр 1944 чылда Салчак Айдың-биле өг-бүле тудуп чурттай берген. Салчак Айдың Шуй сумузунга Булуң суурну тудуп турган шеверлерниң аразынга-даа, хову ажылдарынга-даа киржип ажылдап чораан. 1960 чылдарның ортан үезинде Зина, Долгар, Таня, Тоня деп дөрт кыс уруглуг болу берген аныяк ада-иеге «Мурнакчы» колхозтуң баштаар чериниң даргазы Кудурукпай Хертек Малчын кудумчузунга бажың берген. Ол бажыңга хеймер уруу Светазы төрүттүнген. Ол 13 харлыынга чедир, 1970 чылда тоолчу чок болгуже, кырган-авазының «караа болуп» чедип чораан.

1959 чылда Булуң суурнуң кудуку садыг артынга, Салчак Савырның кылып кааны ийи каът (ийиги каъдындан тараа уруп бадырар бункерлиг) электрижиткен улуг дээрбе чанынга хлеб быжырар черни (пекарняны) тудуп дооскаш, ажыглалга киирген. Аңаа Салчак Оржумаа даай-авазы-биле Салчак Байыр хлеб быжырып ажылдап турганнар. 1960 чылда, бир эртен ол ажылынче бар чорда, дээрбе бетинге туттунган суурнуң чунар-бажыңының дужунга үптекчи дүржок үүлгедикчиге таваржып, аңаа эндедип кааш мөчээн.

Байырның тоолчу күжүр иези Бичен, эргелиг беш кызы, хайыралыг эжи – уругларының адазы, кады-төрээн дуңмалыры, ха-дуңма чону эргим кижизиниң ажыын ажып, сагыш-сеткили човап, хилеп артып калган…

Чаш болгаш элээди чылдары база-ла угбазыныындан улуг ылгал чок,  төрээн чериниң чараш-чаагай чурумалдыг бойдузу, угба-честези, акы-чаавазы – дөргүл-төрели, чону:  салчактар, кара-донгактар, хертектер, хомушкуларның көшкүн-амыдыралы-биле коштунчуп, Чаңгыс-Терекке, Базарак-Адаанга оларның ажы-төлү-биле чаш шааның шыдаар-ла ажыл-ижин бүдүржүп, омак-сергек ойнап-хөглеп өзүп келген.

1938-1939 өөредилге чылында Булуң суурга чаа ажыттынган эге школага өөренип кирген. ССРЭ-же оор езу-биле халдаан фашистиг Германияның аразынга болган Ада-чурттуң улуг дайынының кадыг-дошкун чылдарында, иези, угбазы база дуңмазы-биле элег-түрегни-даа, човаг-хинчекти-даа көрүп чорааш, эге школаны 1942 чылда дооскаш, улаштыр Шуй сумузунга ажыттынган 7 чыл школазынга өөренип кирген.

1942 чылда кыжын, Салчак Бичен Базарак-Адаанга кыштаанга олурда, Чаңгыс-Терек аалдарында көвей салчак төрелдери «Шагаа бетинде, бистиң ажы-төлүвүске тоолдан ыдып берип көрем, угбай» деп, сөс дамчыдып, уругларын алчып бээр улуг кижи база чорудупкан болган. Өөнге ажы-төлүнүң ижер-чиир аъш-чемин белеткеп кааш, төрели болур кадай биле 16 харлыг уруу Байырга бичии оглу Достакты арттыргаш, ортун оглу Сарыг-оолга четтирип алгаш, өрү кыштагда аалдарның уругларынга тоол ыдып бээр дээш, дүъш соонда чоруп каан. Иешкилер бир кагдынган эрги кыштаг чоогунга чоруп олурда, Сарыг-оол келген уунче хая көрнүп көөрге, оларның изи-биле бөрүлер халыжып чоруп олуруп-тур. Сарыг-оол корга бергеш, авазынга:

– Бистиң изивис-биле бөрүлер халыжып олур, авай. Ам канчаар бис? –  деп, дүвүреп айтырып-тыр.

– Бо чоок кавызы куруг хову-ла болгай, оглум. Ам аалдарга чедир кайы-хире чер арткан-дыр? – деп авазы айтырган.

– Аалдар база элээн өрү дээрден башка, көстүп турар чүве-дир. Чүс базым хире черде эрги кыштагның кажаазы бар-дыр, авай. Ооң кырынче үнүп алыыл – дээш, авазын чедип алгаш, дүрген-дүрген базып чорааш, ол кажааның кырынче иезин тыртып үндүрүп алган. Оон күжүр иешкилер дуза дилеп, алгыржып эгелээннер. Өрү аалдарның улузу иешкилерни дыңнап кааш, бөрүлерни база көрүп каапкан, боо чаза тудуп, дааштап адып чорааш, четкилеп келген.

– Аа богда, өршээ-өршээ! Ол улдуруктар багай иешкилерни ат-кылыр частылар – дижип, сагыш-човап чугаалажып чорааш, дуңмалары оолдар Салчак Биченни тоол ыдар дээн аалынга чедире берген.

Ынчалдыр тоолчу авазын аалдар аразынга чедип чорааш, иезиниң уругларга ыдып берип чораан тоолдарын шээжилеп ап, Сарыг-оол база тоолдап чоруур апарган. Ооң 29 харлыында ыдып кааны: «Албаадыр ашак», «Бүүрелдей ашак», «Даспы-Кара аъттыг Хөөкүй-Кара», «Калчан-Кара аъттыг Хайты-Кара», «Өктек Чымаан», «Сарыг хевенектиг оол», «Сыйбың-Кара», «Те-Шилги аъттыг Дежелдей ашак» деп тоолдарны 1959 чылда Булуң (амгы Шуй) суурга ТДЛТЭШИ-ниң эртем ажылдакчызы М.А. Хадаханэниң удуртуп чорааны, Кызылдың педагогика институдунуң студентилери Чүлдүм Чап, Ырбан-оол Рая, Бойбу Комбу-Сүрүң башкы олар дыңнап бижээннер. Ол тоолдар амгы үеде ТДЛТЭШИ – ТГТШИ-ниң Эртем архивинде кадагалалда [10].

1948-1951 чылдарда Совет Армияга шериг албанын эртирген соонда, Булуң суурга тудугжулап, пилорамага ажылдап чораан. Келир үеде Социалистиг күш-ажылдың маадыры болу бээр, Улуг-Шуй чурттуг Данзырык Калдар-оол акый-биле чайын 2-3 ай хире үе дургузунда Чиңге-Каъттың алдын уургайынга, руда чыдар оңгар үттеп, казып ажылдап турган.

1963 чылда Ак-Довурак хоорайның Даг-Дүгү комбинадының тудуунга соңга рамазы кылып, ону шилдеп, эжик-хаалга (хостуг үезинде тыва эдилелдерден: аптара, сундук, элгиирге, чем болгаш хеп шкафтары; хөгжүм херекселдеринден: дошпулуур, игил, бызаанчы) чазап; демирден токарь станогунга Комбинаттың дериг-херекселдерин чондуруп (ажыл соонда хереглелдиг чонга суг базар кудуктар, малчыннарга суугу, эът эзер илбек, тыва бижек, тыва шоочаларны кылып берип) ажылдап чораан.

    1953 чылда Иргит Бүлүгүн уруу Авирил-биле өг-бүле туткан. 3 чыл хире кады чурттап тургаш, уругланмаан ужун, Чаңгыс-Терек салчактарының уруу, даай-авазы болур Оржумаа биле честези Бадакай Күжүгеттерниң 3 дугаар оглу, 1 хар ажып турган Викторну 1956 чылда азырап алганнар. Авирил Иргитовнаның төрел акызы болур Салчак Ламажаптың өөнүң ишти чок болу бээрге, оглу Сергейни Викторунга эжей азырап өстүргеннер. 1962 чылда боттарының уруу Розазы төрүттүнген. Ооң соонда Байыр угбазының хеймер кызы, чээни Светлананың 1975 чылда төрүттүнген оглу Мергенни база боттарынга бүрүткедип алганнар. Авыралдыг ава Авирил Иргитовна ол оолду база эктинден элетпейн, иштинден аштатпайн, азырап өстүрүп каан.

Оглу Виктор мындыг сактыышкынны мында киирген:

 «Ачам черле шевер кижи болгаш, допшулуур чазап алгаш:

 Аргалыгның ыяжындан

 Чазап алган допшулуурум.

 Ала-Бениң кудуруундан

 Хылдап алган допшулуурум – деп ырлап органын дыңнаан мен.

Элээди оол тургаш, кырган-авазы Салчак Кызыкының кады-төрээни –Мызык даай-авазы биле Кара-Донгак Бокташ честезиниң аалынга база бо-ла чеде бээр турган. Ынчан честези Шуйнуң сураглыг аңчызы Бокташ ирей коданнап, дииңнээрде эдертип аар. Честезинге элик-хүлбүс-даа сегиртип берип турган.

Сураглыг аңчының ирги бе, азы ооң оглу салым-чаянныг артист, композитор даайы Алексей Боктаевич Чыргал-оолдуң-даа салдары-биле болду бе, ачам игил чазап алган:

Эзим черниң элиин аңнаар

Эдискилээр аңчы-ла мен.

Арга черниң аңын аңнаар,

Адар-боолаар аңчы-ла мен – деп, ырлап орар чүве.

Аныяк назынында, 46 харлыында, арай-ла эрте ачамның аъдының бажы хоя берген ийин».

1948-1949 өөредилге чылында Шуй сумузунуң 7 чыл школазынга өөренип кирген. 1958 чылда Булуң суурга 10 чылдыг Шуй ортумак школазы ажыттынган. Ол чылын 9 дугаар классты дооскан өөреникчи Салчак Достак август 25-те авазының «Бакай ашак» деп тоолун дыңнап бижээн. Ол тоол амгы үеде ТДЛТЭШИ-ТГТШИ-ниң эртем архивинде кадагалалда [11].

Мөген-Бүренге чурттап чораан Хертек Маңнай биле ооң өөнүң ишти сааялар уктуг Акаа кырган-авай, 1953 чылда Мөңгүн-Тайга районун дүжүргеш, Бай-Тайга районга кадып турар үеде, Шуй суурга көжүп кээп, амыдырап-чурттап турган. Оларның уруу Тараа биле Достак школага кады өөренип, найыралдыг эжишкилер болуп чорааш, чоорту таныжа бергеннер. Достак шериглээр назы чеде бергеш, Совет Армияга 3 чыл дургузунда албан-хүлээлгезин күүседип чорупканда, олар чагаалажып харылзажып турганнар.

Шеригден чедип келгеш, Даг-Дүгү комбинадының тудуунга ажылдап турган кады төрээн акызы, Сарыг-оол-биле сүмелешкеш, Достак Ак-Довуракка 2 каът барак бажыңнар тудуунга ажылдай берген. Ол үеде Мөңгүн-Тайга район Бай-Тайга районундан катап аңгыланы берген. Тарааның ада-иези Маңнай ирей биле Акаа кырган-авай өскен-төрээн Мөген-Бүренинче арт-сын ажыр, баштай турумчуп чурттаар оран-савазы –  өөн аът-шарыларга чүдүртүнүп алгаш чорупканнар. Уруу Булуң суурга бухгалтерлеп ажылдап турган Хертек Чондан акызының бажыңынга арттып калган. Маңнай ирей Бай-Тайгадан бараан-сарааннап албышаан, уруу Тарааны Мөңгүн-Тайгазынче эдертип ажырар дээш, Булуң суурга чедип келген. Ол үеде Достак таныжы уругга ужуражып, суурга чедип келген турган. Таныжы уругдан чарлыр хөңнү чок болганы-биле Мөген-Бүренче кады ажыпкан. Ынчалдыр-ла Кызыл-Хая суурга турумчуп, өг-бүле тудуп чурттай бергеннер. Достак ук суурнуң көдээ культура бажыңын тударынга киришкен. Ооң соонда ол культура бажыңының директору болуп, өөнүң ишти Тараа Кызыл-Хая суурга уруглар-сады ажыттынарга, аңаа поварлап ажылдай берген. Улаштыр амыдарап-чурттаарда, черле холга туткан документилиг, эртем-билиглиг болуру чугула чүве-дир деп медереп билгеш, найысылал Кызыл хоорайга, бирээзи Автошколага, бирээзи Кооперация училищезинге өөрени бергеннер. Ук өредилге черлерин доозуп алган соонда,  Достак «Мөген-Бүрен» колхозка аңгы-аңгы чылдарда ГАЗ-51, ГАЗ-52, ГАЗ-53 маркалыг автомашиналарны мунуп, чазаг, чайлаг, күзеглерже малчыннарның өг-оранын көжүрүп, ыяш-дажын-даа чедирип, кыштагларже суг сөөртүп, пенсияже үнгүже ажылдап каан. Тараазы ол суурга садыг ажыттынарга хөй чылдарда садыгжылап ажылдаан. Олар 5 ажы-төлдүг болуп, уругларын, оолдарын төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп кааннар [12].

Сураглыг тоолчу Салчак Биченниң салгалдары ниитизи-биле 135 кижи четкен. Уруу болгаш оолдары – 3, ачылары* – 14, чичилери – 41, ачиңчирлери – 74, чичиңчирлери – 3 кижи болуп турар.

Оларының аттарын парлалгага үндүреринге белеткеп турарывыс «Салчак Биченниң тоолдары» деп тоолдар чыындызынга долузу-биле чырыдар бис.

Ынчангаш мооң-биле дараазында түңнелдерге келдивис:

1) Тоолчунуң намдарынга хамаарышкан өгбелери болгаш ажы-төлүнүң дугайында немелде материалдар бо чүүлде бир дугаар кирип турар.

2) Ачазы Салчак Наадын-Хөөнүң ыдып чораан тоолдарын шиңгээдип алгаш, Салчак Бичен Бай-Тайганың Шуй болгаш Көп-Сөөк сумуларынга амыдырап-чурттап чораан дөргүл-төрел чонунга, оларның ажы-төлүнге тоолдап берип чораан. Ооң өгбелеринден дамчып келген тоолдарын, ийи караа көрбес иезин чедип чорааш, авазының тоолдар ыдып берип орган аалдарының ажы-төлү, төрелдери-биле кады хөй катап дыңнап, доктаадып алганы база аас чогаалынга улуг сонуургалдыының ачызында Салчак Сарыг-оол база тоолчу апарган. Ооң ытканы «Өктек-Чымаан», «Те-шилги аъттыг Дежелдей ашак» деп тоолдары Д. Куулар биле А. Калзаңның тургусканы, 1960 чылда чырык көрген «Тыва тоолдар» чыындызынга [13] эң-не баштай парлаттынган.

3) Улуг тоолчуларның тоол ыдар аргаларын өөренип көөр төөгүлүг байдалдарны тодарадырынга, ийи караа көрбес улуг тоолчунуң тоолдарын кадагалап арттырарынга улуг салдарлыг болган чылдагааннары: 1901-1970 чылдарда элеп-түреп, муңчулуп-даа, ажы-төлүн эргеледип-чассыдып, оларының чедиишкиннеринге өөрүп-даа, чурттап эрткен амыдыралы; төрелдериниң дузазы; чаңгыс чер чурттуг дыңнакчыларының сонуургалы.

4) Салчак Биченниң тоолдарын бижип алырынга болгаш Тываның улуг-биче чонунга чедирип нептередиринге ТДЛТЭШИ-ТГТШИ-ниң эртем ажылдакчыларының киирген үлүг-хуузу улуг болуп турар. Ч.С. Чонданның чыып тургусканы, 2011 чылда чырыкче үнген, тыва тоолдар номунда, (ТГТШИ-ниң эртем архивиниң аас чогаал шыгжамырында кадагалаттынган) 28 аңгы «Өскүс-оол» деп тоолдар кирген. Ооң аразында Салчак Биченниң «Кускун чугаазы дыңнаар Өскүс-оол», «Шалдаң Өскүс-оол», «Ийи Өскүс-оол» деп тоолдары кирген [14].

Тываның тоолчуларының болгаш чеченнериниң 1962 чылда Кызылга болган II дугаар чыыжының үезинде бижиткен тоолдарындан «Тыва улустуң тоолдарының» бир-ле дугаар үндүрүлгезин 2012 чылда С.М. Орус-оол чыып тургускаш, ооң эге чүүлүн болгаш тайылбырын кылгаш, чырыкче үндүрген. Ук тоолдар номунда Салчак Биченниң «Бокту-Кириш, Бора-Шээлей» деп маадырлыг тоолу база «Бора-Торга» деп хуулгаазын тоолу парлаттынган [15].

1991 чылда аас чогаал шинчилекчизи З.Б. Самданның «Буянныг тоолчу-ие Бичен Салчак» чүүлүнде мынча деп бижээн: «Бо хире буянныг иениң, чечен, мерген салым-чаянныг тоолчунуң, быжыг соруктуг херээжен өгбевистиң биске арттырып каан тоолдарының чыындызын турскай ном кылдыр үндүрер үе келген». Оон бээр 30 чыл эрткенде чаа материалдарның немежип келгени-биле иешкилерниң тоолдарын парлаар байдал тургустунуп келген.

Чоннуң аас чогаалы кажан-даа эргилевес, чүге дээрге ол чондан үнгеш, чонче эглир ужурлуг.

Тыва аас чогаалының салгалдан салгалче дамчып келген төөгүзүн шинчилээринге эртем экспедицияларын, архив архив ажылын үзүктелдирбейн чорудары тоң чугула.

Ынчангаш бо ажылга тоол ыдар чаңчылдың дамчып келгенинге төрел-бөлүктерниң харылзаалары, төөгүзү улуг ужур-дузалыг дээрзин бадыткаарын кызыттывыс.

Бо конференцияның резолюциязынга «Салчак Биченниң тоолдары» деп, 29 тоол кирген (Салчак Биченниң – 22, оглу тоолчу Салчак Сарыг-оолдуң – 7) тоолдар чыындызын 2022 чылда парлап үндүрер дугайында шиитпирни хүлээп алырын саналдап тур бис.

Василий САЛЧАК, Виктор САЛЧАК

Ажыглаан ажылдар:

* Очулдурукчузун айытпаан.

* К.Т. Аракчааның «Кижиниң үе салгалының дугайында» Тыва Республиканың күрүне архивинден (ГАРТ. Ф. 1. Оп. 1 Х. 1) тып алганы чүүлүнде: бодундан өрү 7 ада өгбелерин: [мээң] Šача(м) Šкырган-ача(м) Šэлиңсе(м) Šхолуңса(м) Šэлиң(им) Šхолуң(ум) Šхолбугу(м) – дээр; бодундан куду 7 ада ажылар салгалын: [мээң] Šоглу(м), Šачы(м), Šчичи(м), Šачыңчири(м), Šчичиңчири(им), Šхоча(м), Šхочиңчири(м) – дээр болганы илерээн.