УС-ШЕВЕР ‒ ДИЗАЙНЕР САЙДАШ САМДАННЫӉ ЧОГААДЫКЧЫ ОРУУ

«Мɵңгүн-Кержек-2022» деп эртем-практиктиг конференцияның киржикчилериниң кичээнгейинге мооң мурнунда кажан-даа ооң дугайында хөй-ниитиге чырытпаан, Тывада үр үениң дургузунда ажылдап чоруур ус-шеверлерниң бир тɵлээзи Самдан Сайдаш Николаевичиниң чогаадыкчы оруунуң дугайында допчу медээлер-биле Силер бүгүдени таныштырыксадым, эргим номчукчу.

2022 чылды Россия Федерациязының чоннарының  улусчу культурлуг ɵнчүзүнүң чылы, Тыва Республикада Чаа шиитпирлер хүлээп алырының чылы кылдыр чарлаан, база ол ышкаш чоокта чаа, май-26-да Россия Федерациязының Сайгарлыкчылар хүнүн демдеглээн үеде Самдан Сайдаш Николаевич тɵрүттүнгенинден бээр 50 харлаан оюн, ус-шевер чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын эгелээнинден бээр 25 чыл оюн демдеглеп турар.

С.Н. Самданның ус-шевер чогаадыкчы оруунуң эң-не онзагай талазы – тыва улусчу чаңчылдарга үндезилээн ус-шевер ажылын амгы үениң чаа технологиялары-биле холбап тургаш, ус-дарган (ювелир) – рекламист – полиграфист – дизайнер мергежилдерин чоорту шиңгээдип ап, сайзыратканы болур.

Сайдаштың бичиизинден-не уран чүүлге улуг сонуургалы ‒ чүгле бодунуң кылыксаар ажылынга ханы сундулуу ооң чогаадыкчы оруунга таваржып турган бергелерни, шаптараазыннарны ажып эрттеринге дузалаан. 1990 чылдарның эргилделиг үезинде Самдан Сайдаш ышкаш аныяктарның,  чаа салгалдың мурнунга мооң мурнунда турбаан чаа үеде ооң чогаадыкчы дилээшкиннери эгелээн турган. Рынок харылзааларының чижиишкинниг берге үезинде уран чүүлдүң нарын оруун сайгарлыкчы ажыл-херектиң кадыг дүрүмнеринге чагыртып эртери ындыг-ла амыр эвес…

Ындыг-даа болза Самдан Сайдаш бодунуң оруун шын шилип алгаш, бодунуң ажыл-херээн тургузуп ап, бодап алган күзелдерин боттандырып шыдаан деп бүзүрелдии-биле чугаалап болур.

Ооң ус-шевер чогаадыкчы мергежили канчаар хевирлеттингенил? Кайы хире хөй бергелерни, шаптараазыннарны эрткеш, кандыг түңнелдерге ол келгенил? Мурнунда ам-даа кандыг сорулгаларны салып турарыл? Бо айтырыгларга харыыларны тыварда, ооң допчу намдарындан, хууда чедип алган эртем-билиинден, бүдүрген ажыл-херээнден кɵрүп болур.

Сайдаш Николаевич Самдан 1972 чылдың май 22-де Кызыл хоорайга тɵрүттүнген. Авазы Зоя Баировна Самдан Москвада Делегей литературазының шинчилел институдунуң аспирантуразынга, а ачазы Николай Васильевич Самдан МХАТ-тың школа-студиязының сценография факультединге ɵɵренип турар чылдарда, Сайдаш 5 харлыындан эгелээш, 3-кү класска чедир Москваның уруглар садынга, школаларга өөренген. 4-кү класстан эгелээш Кызылдың №7 школазынга өөренген. Ооң соонда Кызылдың уран чүүл школазының чурулга салбырынга, Тываның Күрүне университединге, ВСГАКИ-ниң менеджер факультединге ɵɵренип турган. Ус-шевер ‒ дизайнер, компьтерге графика мергежилдерин ол бот-хууда ɵɵредилге-биле шиңгээдип алган.

Ооң уран чүүлге сонуургалының хевирлеттинип быжыгарынга ада-иези; школага, училищеге, дээди ɵɵредилге черлеринге башкылары улуг салдарлыг болган. Ол болза Кызылдың №7 школазының хɵгжүм башкызы Анатолий Павлович Фирсов, уран чүүл училищезиниң чурук башкызы Александр Георгиевич Тырышкин болгаш оон-даа ɵскелерни адап болур.

Бичиизинден-не Сайдаштың сонуургалдары хɵй талалыг болган. Ол №7 школаның ортумак класстарының ɵɵреникчизи тургаш, А.П. Фирсовтуң удуртуп турганы «Малышок» деп ансамбльга солистеп ырлап турган. Элээди оол тургаш-ла аквариумга улуг сонуургалдыг болгаш бажыңынга хөй аквариумнар тудуп турган.  Сөөлүнде Кызылга «Жан Жак Кусто» деп аквариум садыын ажыткан.

Ачазы Николай Васильевич Самдан-биле кады ажылдап эгелээш, ус-дарган мергежилди шиңгээдип алган. Ол мергежили-биле Кызылдың, Москваның даргаларынга суй-белек кылдыр чагыткан эр, кыс улустуң тыва национал каасталгаларын, эдилелдерин (тыва оттук-бижек, сырга, билзек, билектээш д.о.ө.) кылып турган.

2000 чылдарның эгезинден бээр боду аңгы тургустунуп ажылдай берген. Кызылга реклама талазы-биле тускай бригада тургускаш, хоорайның кудумчуларының, садыгларының, албан черлериниң рекламаларын хɵйү-биле кылган. Чоорту янзы-бүрү албан черлериниң, аямыларның, Чазак-чагырганың чагыы-биле даштыкы, иштики (фойэлер болгаш Чазак баштыңының ажылдаар кабинеди, хуралдаар улуг зал) ɵрээлдерниң ыдыктыг демдектери, бижиктери  д.о.ɵ), кожууннар чагыргаларының интерьер каасталга-шимелде ажылдарын база хɵйү-биле кылып келген.

Оон аңгыда ɵɵредилге, культура, спорт яамыларының чагыы-биле полиграфия талазы-биле ажылдаар тускай аргаларны шиңгээдип алгаш, хуудустар, граммота – хүндүлүг бижиктер, кубоктар, хɵрек демдектери (медальдар) оон-даа ɵске кɵвей ажылдарны боттандырган.

Амгы үеде бо бүгү ажылдарны күүседип турар суй-белектер (сувенирлер) бүдүрер «Сүбедей» аттыг дизайн-студияны тургузуп алган.

Дизайнер:          « идеяны боду чогаадыры;

« компьютер графиказы-биле ол идеяны чуруп үндүрери;

« бизнес-планны санап-тудуп кылыры; дузалакчы ажылдакчыларны шилип тывары,

« оларны өөредири;

« хереглекчилерниң сонуургалдарын, оларның аажы-чаңын, негелделерин өөренип көөрү, бүдүрген чүүлдериниң шынарын хынаары д.о.ө. – янзы-бүрү хүлээлгелерлиг болур.

Самдан Сайдаш Николаевичиниң өөнүң ишти, кады чурттаан эжи Аира Айыр-Санааевна Ынаалай – Үндезин тыва культура төвүнүң специализи. Сайдаш Николаевич – 5 оолдуң, 1 кыстың төлептиг адазы.

Ооң амгы үеде мурнунда салып алган сорулгалары:

1) Кылып бүдүрген ажылдарының Каталогун белеткээш, ону чырыкче үндүрери;

2) Ус-шеверлер өөредир, сайзырадыр төптү тургузуп алыры;

3) Даштыкы, иштики харылзааларны делгемчидип алгыдары.

         С.Н. Самданга Тыва Республиканың ɵɵредилге, спорт яамылары «Өөрүп четтириишкин» болгаш «Хүндүлүг бижиктерни», база Культура яамызы «2020 чылдың тергиин сайгарлыкчызы» деп Сертификатты   тывыскан.

         Ынчангаш бөгүнгү «Мɵңгүн-Кержек-3» деп эртем-практиктиг конференцияның Резолюциязынга ус-шевер – дизайнер Самдан Сайдаш Николаевичиге Тыва Республиканың Чазааның баштыңының «Хүндүлүг бижиин» тыпсырынга ол төлептиг дээрзин бадыткап демдеглээш, Тыва Республиканың Культура болгаш туризм яамызының өмүнээзинден Чазактың шаңналдар килдизинче киирер чурум езугаар документилерни белеткеп чорударын саналдап тур мен.

Василий Салчак, ТГТШИ-ниң Эртем архивиниң эргелекчизи

Доклад представлен на научно-практической конференции в рамках Межрегионального фестиваля мастеров прикладного искусства «МѲҢГҮН КЕРЖЕК («СЕРЕБРЯНОЕ ТЕСЛО») 21-22 июня 2022 года.